Ngay sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (3-2-1930), Đảng đã sớm thấy rõ tầm quan trọng của việc xây dựng tổ chức Đoàn Thanh niên. Tại hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 2, họp từ ngày 20 đến ngày 26-3-1931, do đồng chí Tổng Bí thư Trần Phú chủ trì, đã dành một phần quan trọng trong chương trình làm việc để bàn về công tác thanh niên và chỉ thị cho tổ chức Đảng ở các địa phương phải quan tâm đến việc xây dựng Đoàn Thanh niên. Từ đó, Đoàn TNCS Đông Dương ra đời.
Ngay sau khi thành lập, Đoàn Thanh niên Cộng sản Đông Dương đã phát triển mạnh trên cả 3 miền Bắc, Trung, Nam, với khoảng 1.500 đoàn viên và một số địa phương đã hình thành tổ chức Đoàn từ xã, huyện đến cơ sở. Đặc biệt, từ cao trào cách mạng 1930 – 1931, mà đỉnh cao là Xô Viết Nghệ Tĩnh, đã xuất hiện nhiều gương thanh niên đấu tranh oanh liệt, tiêu biểu là người đoàn viên thanh niên cộng sản Lý Tự Trọng với câu nói nổi tiếng trước tòa án kẻ thù: “Con đường của thanh niên chỉ có thể là con đường cách mạng, không thể có con đường nào khác”.
Sự phát triển lớn mạnh của Đoàn đã đáp ứng kịp thời những đòi hỏi cấp bách của phong trào thanh niên nước ta. Được Bộ Chính trị Ban chấp hành Trung ương Đảng và Bác Hồ cho phép, theo đề nghị của Trung ương Đoàn thanh niên Lao động Việt Nam, Đại hội Đoàn toàn quốc lần thứ 3 họp từ ngày 22 - 25/3/1961 đã quyết định lấy ngày 26/3/1931 làm ngày thành lập Đoàn. Ngày 26/3 trở thành ngày vẻ vang của tuổi trẻ Việt Nam, của Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh quang vinh.
Từ ngày 26-3-1931 đến nay, để phù hợp với yêu cầu nhiệm vụ của từng thời kỳ cách mạng, Đoàn đã nhiều lần thay đổi tên gọi:
Từ 1931 – 1936: Đoàn TNCS Việt Nam, Đoàn TNCS Đông Dương
Từ 1937 – 1939: Đoàn Thanh niên Dân chủ Đông Dương
Từ tháng 11 năm 1939 – 1941: Đoàn Thanh niên phản đế Đông Dương
Từ tháng 5 năm 1941 – 1956: Đoàn Thanh niên cứu quốc Việt Nam
Từ ngày 25 tháng 10 năm 1956 – 1970: Đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam
Từ tháng 2 năm 1970 – tháng 11 năm 1976: Đoàn Thanh niên Lao động Hồ Chí Minh
Từ tháng 12 năm 1976 đến nay: Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh
Suốt chặng đường xây dựng và trưởng thành, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh luôn được sự lãnh đạo, dìu dắt của Đảng và của Chủ tịch Hồ Chí Minh – Người đã sáng lập và rèn luyện tổ chức Đoàn. Cùng đất nước, các thế hệ thanh niên Việt Nam đã làm tròn sứ mệnh lịch sử của mình. Lớp lớp thanh niên đã chiến đấu anh dũng vì độc lập tự do của Tổ Quốc, vì chủ nghĩa xã hội, đã liên tiếp lập nên những chiến công xuất sắc và trưởng thành vượt bậc. Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh đã phát huy truyền thống vẻ vang, giữ vững niềm tin sắt son với Đảng, Nhà nước và Nhân dân ta, biến những khó khăn, thách thức thành động lực, kiên trì, kiên định thực hiện vị trí, chức năng, vai trò của mình trong hệ thống chính trị; phát huy tinh thần đại đoàn kết dân tộc và đoàn kết quốc tế; khơi dậy khát vọng dựng xây đất nước phồn vinh, hạnh phúc. Luôn tiên phong đi đầu, phát huy truyền thống cách mạng vẻ vang, xung kích, sáng tạo trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa./.
